Τοποθετώντας την Ανατολή στο δικαστήριο, στη φυλακή ή στο εγχειρίδιο – του Edward Said (απόσπασμα)

Δευτέρα 20/1/2025

Από το υποκεφάλαιο “Γνωρίζοντας το Ανατολικό” του Πρώτου Κεφαλαίου του βιβλίου “Οριενταλισμός” (εκδόσεις Σάλτο) του Έντουαρντ Σάιντ, σελίδες 51-53.

 

Ο Κρόμερ δεν κάνει καμία προσπάθεια να κρύψει ότι οι Ανατολίτες ήταν γι’ αυτόν πάντα και αποκλειστικά το ανθρώπινο υλικό που αυτός κυβερνούσε στις Βρετανικές αποικίες. «Δεδομένου ότι είμαι απλώς ένας διπλωμάτης και διοικητικός, του οποίου το πεδίο μελέτης είναι βέβαια ο άνθρωπος, αλλά από τη σκοπιά του πώς μπορεί να διακυβερνηθεί», λέει ο Κρόμερ, «μου αρκεί να επισημάνω μόνο το γεγονός ότι με τον ένα ή με τον άλλον τρόπο ο Ανατολίτης γενικά ενεργεί, μιλάει και σκέφτεται ακριβώς αντίθετα από τον Ευρωπαίο». Οι περιγραφές του Κρόμερ βασίζονται βέβαια εν μέρει σε άμεση παρατήρηση, όμως περιστασιακά αναφέρεται στις ορθόδοξες αυθεντίες του Οριενταλισμού (ειδικά στον Ερνέστ Ρενάν και στον Constantin de Volney) για να υποστηρίξει τις απόψεις του. Σε αυτές τις αυθεντίες πειθαρχεί επίσης όταν προσπαθεί να εξηγήσει γιατί οι Ανατολίτες είναι όπως είναι. Δεν αμφιβάλλει καθόλου ότι οποιαδήποτε γνώση της Ανατολής θα επικυρώσει τις απόψεις του, οι οποίες, αν κρίνουμε από την περιγραφή της κατάρρευσης των Αιγυπτίων ενόψει της ενδεχόμενης διασταύρωσης, βρίσκουν τον Ανατολίτη ένοχο. Το έγκλημά του έγκειται ακριβώς στο ότι είναι Ανατολίτης, και μια ακριβής ένδειξη του πόσο κοινώς αποδεκτή ήταν μια τέτοια ταυτολογία είναι το ότι μπορούσε να γράφεται χωρίς ούτε μια έκκληση στην ευρωπαϊκή λογική ή συμμετρία του πνεύματος. Έτσι οποιαδήποτε παρέκκλιση απ’ ό,τι θεωρείτο ως κανόνας της ανατολίτικης συμπεριφοράς έμοιαζε αφύσικη· η τελευταία ετήσια αναφορά του Κρόμερ από την Αίγυπτο διακήρυσσε ότι ο αιγυπτιακός εθνικισμός ήταν μια «εντελώς νεωτεριστική ιδέα» και «ένας καρπός εξωτικής μάλλον παρά αυτόχθονης προελεύσεως».

Θα ήταν λάθος, πιστεύω, να υποτιμήσουμε την παρακαταθήκη της επικυρωμένης γνώσης, τους κώδικες της οριενταλιστικής ορθοδοξίας, στους οποίους ο Κρόμερ και ο Μπάλφουρ αναφέρονται παντού στα γραπτά τους και στις δημόσιες πολιτικές τους τοποθετήσεις. Το να πούμε απλώς ότι ο Οριενταλισμός ήταν η εκλογίκευση της αποικιακής κυριαρχίας θα σήμαινε ότι αγνοούμε τον βαθμό στον οποίον η αποικιακή κυριαρχία ήταν εκ των προτέρων νομιμοποιημένη από τον Οριενταλισμό. Οι άνθρωποι πάντα διαιρούσαν τον κόσμο σε περιοχές χαράζοντας είτε πραγματικές είτε φανταστικές διακρίσεις ανάμεσά τους. Ο απόλυτος διαχωρισμός Ανατολής και Δύσης, τον οποίον ο Μπάλφουρ και ο Κρόμερ αποδέχονται με τόση μακαριότητα, κατασκευάζεται χρόνια, αιώνες ίσως, πριν. Υπήρξαν βεβαίως αναρίθμητα ερευνητικά ταξίδια· υπήρξαν εμπορικές και πολεμικές επαφές. Αλλά πάνω απ’ αυτά, από τα μέσα του δέκατου όγδοου αιώνα υπήρξαν δύο βασικά στοιχεία στις σχέσεις Ανατολής και Δύσης. Το ένα ήταν η αυξανόμενη συστηματική γνώση στην Ευρώπη σχετικά με την Ανατολή, γνώση η οποία ενισχυόταν από την αποικιακή συνάντηση και από την εξαπλούμενη περιέργεια για το παράξενο και το ασυνήθιστο, που την εκμεταλλεύτηκαν οι αναπτυσσόμενες επιστήμες της εθνολογίας, της συγκριτικής ανατομίας, της φιλολογίας και της ιστορίας· επιπλέον, σε αυτή τη συστηματική γνώση ερχόταν να προστεθεί ένα υπολογίσιμο σώμα φιλολογικού υλικού που παρήγαγαν μυθιστοριογράφοι, ποιητές, μεταφραστές και προικισμένοι περιηγητές. Το άλλο χαρακτηριστικό στις σχέσεις Ευρώπης-Ανατολής ήταν ότι η Ευρώπη βρισκόταν πάντα σε μια σχέση ισχύος, για να μην πω κυριαρχίας. Δεν υπάρχει τρόπος να το θέσει κανείς ευφημιστικά. Είναι αλήθεια, οι σχέσεις του ισχυρού προς τον αδύναμο μπορούσαν να συγκαλυφθούν ή να απαλυνθούν, όπως όταν ο Μπάλφουρ αναγνώριζε το «μεγαλείο» των πολιτισμών της Ανατολής. Αλλά η ουσιαστική σχέση, σε πολιτικό, πολιτισμικό, ακόμα και σε θρησκευτικό επίπεδο γινόταν αντιληπτή —στη Δύση, γιατί αυτή μας ενδιαφέρει εδώ— ως σχέση ανάμεσα σ’ έναν ισχυρό κι έναν αδύναμο εταίρο.

Πολλοί όροι χρησιμοποιήθηκαν για να εκφράσουν αυτή τη σχέση: ο Μπάλφουρ και ο Κρόμερ, τυπικά, χρησιμοποίησαν αρκετούς. Η Ανατολή είναι ανορθολογική, εξαχρειωμένη, παιδική, «διαφορετική». έτσι η Ευρώπη είναι ορθολογική, ενάρετη, ώριμη, «κανονική». Ο κύριος τρόπος να κρατιέται ζωντανή αυτή η σχέση ήταν παντού ο τονισμός του γεγονότος ότι ο Ανατολίτης ζούσε μέσα σ’ έναν διαφορετικό αλλά καθολικά οργανωμένο δικό του κόσμο, έναν κόσμο με τα ιδιαίτερα εθνικά, πολιτισμικά και επιστημολογικά του περιγράμματα και αρχές που παρουσιάζαν μια συνοχή μεταξύ τους. Όμως εκείνο που παρείχε στον κόσμο της Ανατολής την αναγνωσιμότητά του και την ταυτότητά του δεν ήταν αποτέλεσμα δικών του προσπαθειών αλλά ολόκληρη η σύνθετη σειρά γνωστικών χειρισμών μέσω των οποίων η Ανατολή προσδιοριζόταν από τη Δύση. Έτσι τα δύο χαρακτηριστικά της πολιτισμικής σχέσης τα οποία σκιαγράφησα παραπάνω συνδέονται μεταξύ τους. Η γνώση της Ανατολής, επειδή αναδύθηκε εξ ολοκλήρου από μια σχέση ισχύος, κατά μια έννοια δημιουργεί την Ανατολή, το Ανατολικό και τον κόσμο του. Στη γλώσσα του Κρόμερ και του Μπάλφουρ, το Ανατολικό σκιαγραφείται σαν κάτι το οποίο κρίνεται (όπως στο δικαστήριο), κάτι το οποίο μελετάται και παρουσιάζεται (όπως σ’ ένα πρόγραμμα διδασκαλίας), κάτι το οποίο πειθαρχείται (όπως σ’ ένα σχολείο ή φυλακή), κάτι το οποίο εικονογραφείται (όπως σ’ ένα εγχειρίδιο ζωολογίας). Το σημαντικό είναι ότι σε όλες αυτές τις περιπτώσεις το Ανατολικό περικλείνεται και αναπαρίσταται από κυριαρχικά συστήματα. Από πού έρχονται αυτά;

Η πολιτισμική ισχύς δεν είναι κάτι το οποίο μπορούμε να συζητήσουμε εύκολα ‒ και ένας από τους στόχους αυτής της εργασίας είναι να σκιαγραφήσει, να αναλύσει και να σκεφτεί πάνω στον Οριενταλισμό ως μια μορφή άσκησης της πολιτισμικής ισχύος. Με άλλα λόγια, είναι καλύτερο να μη διακινδυνεύσουμε γενικεύσεις γύρω από μια τόσο ασαφή και όμως τόσο σημαντική έννοια όπως η πολιτισμική ισχύς μέχρις ότου αναλυθεί μια σημαντική ποσότητα υλικού. Αλλά μπορεί κατ’ αρχήν να ειπωθεί ότι όσο τουλάχιστον αφορά τη Δύση κατά τον δέκατο ένατο και τον εικοστό αιώνα, ξεκινάμε με την υπόθεση πως η Ανατολή και κάθε τι που σχετίζεται με αυτήν, αν δεν ήταν καταφανώς υποβαθμισμένη έναντι της Δύσης, τουλάχιστον χρειάζεται μια διορθωτική μελέτη εκ μέρους της τελευταίας. Η Ανατολή αντιμετωπίστηκε ως κάτι το διαμορφωμένο από την αίθουσα διδασκαλίας, το δικαστήριο, τη φυλακή, το εικονογραφημένο εγχειρίδιο. Ο Οριενταλισμός, τότε, είναι μια γνώση της Ανατολής η οποία τοποθετεί τα ανατολικά πράγματα στην αίθουσα διδασκαλίας, στο δικαστήριο, στη φυλακή ή στο εγχειρίδιο προς ανάλυση, έρευνα, κρίση, πειθάρχηση ή διακυβέρνηση.

Στα πρώτα χρόνια του εικοστού αιώνα, άνθρωποι όπως ο Μπάλφουρ και ο Κρόμερ μπορούσαν να λένε αυτά που έλεγαν, και με τον τρόπο που τα έλεγαν, επειδή μια παράδοση Οριενταλισμού προγενέστερη εκείνης του δέκατου ένατου αιώνα τούς παρείχε το λεξιλόγιο, την εικονοποιία, τη ρητορική και τα σχήματα με τα οποία μπορούσαν να το κάνουν. Όμως ο Οριενταλισμός ενίσχυσε, και ενισχύθηκε από τη συγκεκριμένη γνώση ότι η Ευρώπη ή η Δύση κυριολεκτικά κυριάρχησε στο μεγαλύτερο μέρος της γήινης σφαίρας. Η περίοδος της τεράστιας ανάπτυξης των θεσμών και του περιεχομένου του Οριενταλισμού συμπίπτει ακριβώς με την περίοδο της άνευ προηγουμένου ευρωπαϊκής επέκτασης· από το 1815 ως το 1914 η άμεση ευρωπαϊκή αποικιακή κυριαρχία επεκτάθηκε από το περίπου 35% της επιφάνειας της γής στο περίπου 85%.

 

Edward Said

1978

 

[μετάφραση: Φώτης Τερζάκης]

share