“Οι κοινωνίες δεν ήταν πάντα ανδροκρατούμενες” – η Alona Ferber με την Angela Saini

Τρίτη 21/1/2025

Η συντάκτρια του The New Statesman καταπιάνεται με τo τελευταίο βιβλίο της Angela Saini, Η Πατριαρχία (εκδόσεις Σάλτο). Το διάσημο αλλοδαπό μέσο εξύψωσε το έργο ως βιβλίο της χρονιάς! Για το πρωτότυπο κείμενο, κλικ εδώ

 

 

Μεταξύ των μπονόμπο, ενός από τους στενότερους εξελικτικούς μας συγγενείς, κυριαρχούν τα θηλυκά. Παρότι είναι μικρότερα από τους αρσενικούς τους συντρόφους, τα θηλυκά μπονόμπο εδραιώνουν τη δύναμή τους όχι μέσω της φυσικής βίας αλλά μέσω κοινωνικής στρατηγικής. Δημιουργούν στενά δίκτυα που αποτρέπουν οποιονδήποτε αρσενικό από το να κυριαρχήσει στην ομάδα.

Αυτό το γεγονός – κάποτε αμφιλεγόμενο αλλά πλέον αποδεκτό από τους πρωτευοντολόγους – εγείρει ενδιαφέροντα ερωτήματα για την ανθρωπότητα. Υποδηλώνει ότι η φυσική δύναμη δεν εγγυάται πολιτική εξουσία και ότι η πατριαρχία δεν είναι έμφυτη στη φύση του ανθρώπου. Εξάλλου, αν τα θηλυκά πρωτεύοντα, οι γενετικοί μας συγγενείς, μπορούν να δημιουργήσουν ισχυρές κοινωνικές συμμαχίες, τότε το ίδιο μπορούν και οι γυναίκες.

Αφού η πατριαρχία δεν είναι απαραίτητα στη φύση μας, τότε πώς προέκυψε; Και γιατί είναι τόσο διαδεδομένη; Υπήρξε κάποια στιγμή στην ιστορία που ξεκίνησε το «βασίλειο των πατέρων», όπως το ονόμασε η Αμερικανίδα ποιήτρια και φεμινίστρια Adrienne Rich;

Αυτά τα ερωτήματα αποτελούν τον πυρήνα του νέου βιβλίου της Βρετανίδας επιστημονικής συγγραφέως Άντζελα Σάινι, The Patriarchs: How men came to rule. Στα προηγούμενα βιβλία της, η Σάινι διερεύνησε την ιστορία της φυλετικής επιστήμης και τον τρόπο με τον οποίο ο σεξισμός επηρέασε την επιστημονική έρευνα. Στην πραγματικότητα, οι αντιδράσεις των αναγνωστών στο έργο της από το 2017, Inferior: How Science Got Women Wrong, ήταν αυτές που της έδωσαν την ιδέα να αναζητήσει τις ρίζες της πατριαρχίας. «Ήταν το ένα ερώτημα που μου έκαναν συνεχώς όταν κυκλοφόρησε το Inferior», θυμάται η Σάινι, 42 ετών. «Είχα ένα κεφάλαιο, νομίζω ότι λεγόταν Γιατί Κυριαρχούν οι Άνδρες, και γνωρίζουμε από τα ανθρωπολογικά δεδομένα –στην πραγματικότητα, αυτό δεν αμφισβητείται ιδιαίτερα πια– ότι οι ανθρώπινες κοινωνίες δεν ήταν πάντα ανδροκρατούμενες όπως είναι τώρα. Προφανώς, οι δομές που έχουμε δημιουργήσει προέκυψαν με την πάροδο του χρόνου. Η ερώτηση που μου έκαναν συνεχώς οι αναγνώστες ήταν: πώς φτάσαμε ως εδώ, αν δεν ήταν πάντα έτσι;»

Όταν μιλήσαμε μέσω βιντεοκλήσης από το σπίτι της στη Νέα Υόρκη, η Σάινι μου είπε ότι εξεπλάγη από το πόσο λίγη βιβλιογραφία υπάρχει που να εξετάζει την προέλευση της πατριαρχίας. Φορώντας ένα μαύρο πουλόβερ και με κοντοκομμένα μαύρα μαλλιά, η Σάινι διάλεγε προσεκτικά τις λέξεις της, προσπαθώντας να μην υπερβάλει τη σημασία οποιωνδήποτε ευρημάτων. «Πολύ συχνά υπάρχει αυτή η ιδέα ότι από την αρχή ήταν πάντα έτσι, και ότι στον αγώνα για ισότητα κάνουμε κάτι νέο», είπε. «Στην πραγματικότητα, τα ιστορικά δεδομένα δεν υποστηρίζουν αυτή την άποψη. Υπάρχει πολύ μεγαλύτερη ποικιλομορφία, και μάλιστα όσο πιο πίσω πάει κανείς στην ιστορία, τόσο περισσότερη κοινωνική ποικιλομορφία βλέπει στο πώς ζούσαν οι άνθρωποι».

Δεν υπάρχει μία και μόνη απάντηση στο ερώτημα πότε πρωτοεμφανίστηκε η πατριαρχία. Η λέξη χρησιμοποιείται συνήθως ως ένας γενικός όρος για την καταπίεση των γυναικών· συχνά γίνεται αντιληπτή ως ένα «πολύ άκαμπτο μονολιθικό σύστημα που έχει μια δύναμη πάνω μας», λέει η Σάινι, σαν να μην μπορούμε «όσο κι αν προσπαθούμε να αντισταθούμε». Κάποιοι μπορεί να μην τη βλέπουν καν ως ένα πολιτικό σύστημα αλλά ως «τον φυσικό τρόπο με τον οποίο ζουν οι άνθρωποι» – λες και έτσι ήταν πάντα.

Αλλά ποτέ δεν υπήρξε ένας και μόνο τύπος πατριαρχίας, και η δομή του ήταν πάντα εύθραυστη, εκδηλούμενη «κατακερματισμένα». Είναι μια τάξη που διατηρείται από λεπτές, ατομικές αποφάσεις, καθώς και από κοινωνικά συμβόλαια, νόμους και κυβερνητικές πολιτικές. Το βλέπουμε, για παράδειγμα, στις γυναίκες που παίρνουν το επώνυμο του συζύγου τους μετά το γάμο – κάτι που παραμένει κοινό παρά τη σημασία του ως πατριαρχικού συμβόλου. «Με τόσους πολλούς καθημερινούς τρόπους, αναπαράγουμε αυτά τα συστήματα», λέει η Σάινι. «Νομίζω ότι πρέπει να αμφισβητήσουμε τι κάνουμε».

Το βιβλίο της εξετάζει τη «εντυπωσιακά ισχνή» βιβλιογραφία για την προέλευση της πατριαρχίας – από το έργο Patriarcha του 1680 του Άγγλου πολιτικού θεωρητικού Ρόμπερτ Φίλμερ, που υποστήριζε ότι «το κράτος ήταν σαν οικογένεια, δηλαδή οι βασιλείς ήταν ουσιαστικά οι πατέρες και οι υπήκοοι τα παιδιά», μέχρι σήμερα. Ήταν ένα ερώτημα που απασχόλησε φιλοσόφους τον 19ο αιώνα. Το 1884, ο Φρίντριχ Ένγκελς δημοσίευσε τη θεωρία του ότι ο ανθρώπινος πολιτισμός περιλάμβανε μια «παγκόσμια ιστορική ήττα του θηλυκού φύλου». Όπως πολλοί σύγχρονοί του, υποστήριξε ότι η πρωτόγονη κοινωνία ήταν οργανωμένη γύρω από τη «μητρική γραμμή», την κληρονομικότητα μέσω της μητέρας, αλλά ότι καθώς η κοινωνία προόδευε, έγινε πατριαρχική. Για αυτόν, η μετάβαση μεταξύ των δύο αντιπροσώπευε, με τα λόγια της Σάινι, «μια τραγική καταστροφή της ελευθερίας των γυναικών».

Η θεωρία του Ένγκελς συνέχισε να επηρεάζει τη φεμινιστική σκέψη για δεκαετίες, αλλά χρειάστηκε να περάσει σχεδόν ένας αιώνας προτού εμφανιστεί μια αφήγηση σχετικά με το πότε συνέβη αυτή η «τραγική καταστροφή». Σήμερα, οι αποδείξεις από το DNA φαίνεται να επιβεβαιώνουν μια θεωρία που ανέπτυξε η Λιθουανικής καταγωγής αρχαιολόγος Μαρίγια Γκίμπουτας από τη δεκαετία του 1950 έως τη δεκαετία του 1990. Περίπου 4.500 χρόνια πριν, οι «Κουργκάνοι» από τις στέπες της Ευρασίας μετανάστευσαν στην παλαιά Ευρώπη και σε μέρη της Ασίας, φέρνοντας μαζί τους μια ανδροκρατούμενη κουλτούρα. Η Γκίμπουτας πίστευε ότι οι κοινωνίες που κατακτήθηκαν από αυτούς τους εισβολείς ήταν αρχικά γυναικοκεντρικές και λάτρευαν θεές.

Ίσως αυτή η θεωρία να είναι λίγο υπερβολικά απλοποιημένη, υποστηρίζει η Σάινι. Δεν θα αντιστέκονταν αυτές οι αρχαίες κοινωνίες σε μια βίαιη νέα πατριαρχία; Μπορεί αυτή η ιστορική εξέλιξη να θεωρηθεί υπεύθυνη για έναν κόσμο, χιλιάδες χρόνια αργότερα, στον οποίο η πλειοψηφία της ανθρώπινης κοινωνίας είναι ολοένα και πιο ανδροκρατούμενη – και οι γυναίκες όλο και πιο περιορισμένες;

Δεν υπάρχει μια απλή αφηγηματική γραμμή. Η Σάινι γράφει ότι οι «κανόνες φύλου» αρχίζουν να εμφανίζονται όταν τα πρώτα κράτη και οι αυτοκρατορίες άρχισαν να επεκτείνονται, ήδη πριν από 6.000 χρόνια στη Μεσοποταμία. Οι ηγέτες χρειάζονταν οι γυναίκες να γεννούν παιδιά και οι άνδρες να είναι πολεμιστές. Αυτή η αλλαγή αναμόρφωσε τη δυναμική της εξουσίας στο σπίτι. Στη συνέχεια, σημειώνει η Σάινι, ο θεσμός του γάμου, επηρεασμένος από την προϋπόθεση της δουλείας, απομόνωσε και αποδυνάμωσε τις γυναίκες.

Η ανδροκρατούμενη κοινωνία, που αναπτύχθηκε σε διάστημα αιώνων, δεν ήταν ίδια παντού. «Η πατριαρχία είναι χιλιάδων ετών σε ορισμένα μέρη του κόσμου», λέει η Σάινι, «αλλά σε άλλα μέρη του κόσμου είναι μέσα στη ζωντανή μνήμη που εισήχθη. Το ξεχνάμε αυτό».

Στην Κεράλα, στη νότια Ινδία, για παράδειγμα, τα μέλη της κάστας Νάιρ ζούσαν παραδοσιακά σε μεγάλα νοικοκυριά οργανωμένα γύρω από μια μεγαλύτερη γυναίκα. Οι γυναίκες μπορούσαν να έχουν περισσότερους από έναν σεξουαλικούς συντρόφους και οι άνδρες βοηθούσαν στην ανατροφή των παιδιών των αδελφών τους, όχι των δικών τους. Σε αντίθεση με τα πατριαρχικά συστήματα, οι γυναίκες δεν μετακινούνταν στον οίκο του συζύγου μετά τον γάμο. Όμως η βρετανική αποικιοκρατία έφερε μαζί της τις βικτωριανές και χριστιανικές ευαισθησίες που αμφισβήτησαν αυτήν την κοινωνική οργάνωση. Η Κεράλα κατάργησε επίσημα την μητρογραμμικότητα (ιχνηλάτηση καταγωγής μέσω της γυναικείας γραμμής) το 1976.

Η Σάινι πιστεύει ότι κάνουμε λάθος όταν αντιμετωπίζουμε αυτές τις μητρογραμμικές κοινωνίες ως εξαιρέσεις. «Το πιο παράξενο για μένα δεν είναι ότι υπάρχουν. Το πιο παράξενο είναι ότι η πατριαρχία είναι τόσο διαδεδομένη σήμερα. Πώς εξαπλώθηκε τόσο πολύ και έγινε τόσο δημοφιλής;»

Μέρος της απάντησης βρίσκεται στην αποικιοκρατία και τον ιμπεριαλισμό. Μέσα στην ιστορία, αυτοκρατορίες και κράτη εξήγαγαν σταθερές ιδέες σχετικά με τους ρόλους των φύλων. «Πρέπει να κατανοήσουμε αυτή την ιστορία», λέει η Σάινι, «όχι μόνο επειδή υπάρχει μια πολύ κοινή αφήγηση ότι η Ευρώπη κάπως επινόησε την ισότητα των φύλων και τώρα την εξάγει, κάτι που είναι πολύ παράξενο όταν κατανοήσεις την άλλη πλευρά αυτής της αφήγησης».

Η πολιτική, φυσικά, μπορεί να αλλάξει δραματικά τις σχέσεις των φύλων. Στην Σοβιετική Ένωση η κρατική πολιτική οδήγησε σε μεγάλες αλλαγές. Το 1918 ο Λένιν δήλωσε ότι «μία από τις πρωταρχικές αποστολές της Σοβιετικής Δημοκρατίας είναι η κατάργηση όλων των περιορισμών στα δικαιώματα των γυναικών». Το 1920 η Ρωσία ήταν η πρώτη χώρα που νομιμοποίησε τις αμβλώσεις, ενώ η παιδική φροντίδα ήταν δωρεάν υπό τη σοβιετική διακυβέρνηση. Αυτές οι αλλαγές είναι ακόμη εμφανείς σήμερα, λέει η Σάινι, για παράδειγμα στα υψηλότερα ποσοστά γυναικών από πρώην σοβιετικές χώρες που εργάζονται σε επιστημονικούς τομείς.

Έτσι, η κοινωνία μπορεί να αλλάξει, αλλά η ικανότητά μας να φανταστούμε αυτή την αλλαγή περιορίζεται από τις σύγχρονες υποθέσεις μας σχετικά με τους άνδρες και τις γυναίκες, που επηρεάζουν την ανάγνωση του παρελθόντος και της βιολογικής μας φύσης. «Θα έπρεπε να σκεφτόμαστε το βιολογικό φύλο, όπως τη βιολογική φυλή, ως μια δικαιολογία παρά ως μια αιτία για οποιονδήποτε σεξισμό», αναφέρει η Σάινι, επικαλούμενη την ανθρωπολόγο Μισέλ Ροζάλντο. Οι πρόγονοί μας δεν συμμερίζονταν απαραίτητα τη σημερινή στερεοτυπική άποψη για τα φύλα. Υπάρχουν στοιχεία για αρχαίες γυναίκες πολεμίστριες και ακόμη –σύμφωνα με τον αρχαιολόγο Ίαν Χόντερ– για «επιθετικά εξισωτικές» κοινότητες, όπου το φύλο μπορεί να ήταν «ρευστό», χρησιμοποιώντας έναν αναχρονιστικό όρο.

Οι πατριαρχίες μπορούν να καταργηθούν – το κλειδί είναι να ασχοληθούμε με τις λεπτομέρειες και να αμφισβητήσουμε τους λεπτούς τρόπους με τους οποίους συμμετέχουμε. Και ο αγώνας πρέπει να είναι παγκόσμιος, λέει η Σάινι. «Αν μας ενδιαφέρει», λέει, η καταπίεση των γυναικών σε μέρη όπως το Ιράν και το Αφγανιστάν, καθώς και στη Δύση, «θα πρέπει να αναζητούμε εκείνες τις φεμινίστριες» και να συνεργαζόμαστε μαζί τους, ξεπερνώντας τις πολιτισμικές διαφορές.

Τα καταπιεστικά συστήματα, λέει η Σάινι, «διαιρούν τους ανθρώπους σκόπιμα». Το κάνουν καλλιεργώντας μια επιζήμια «πολιτική θυμού». Ωστόσο, η Σάινι πιστεύει ότι αυτό που μας διαφοροποιεί ως είδος θα μπορούσε τελικά να μας σώσει. «Η ικανότητά μας να αγαπάμε άλλους που δεν συνδέονται μαζί μας, να μπορούμε να νιώσουμε τον πόνο τους και να τους κατανοήσουμε. Αυτό, πιστεύω, είναι το βασικό στοιχείο στο οποίο πρέπει να βασιστούμε».

Alona Ferber

23 Φεβρουαρίου 2023

 

[Μετάφραση: Φαίδων Σάλτος]

 

share