«Αμερικάνοι φονιάδες των λαών»

Από Extremeways, για τις Ηνωμένες Πολιτείες του Πολέμου:

Στη δεκαετία του ’60, τα χρόνια του πολέμου στο Βιετνάμ, σε όλο τον δυτικό κόσμο, και στην Ελλάδα μετά τη μεταπολίτευση, αντηχούσε το σύνθημα «Αμερικάνοι φονιάδες των λαών». Περιέργως, σήμερα ακούγεται ελάχιστα. Και λέω «περιέργως» επειδή καθόλου δεν έχει μειωθεί έκτοτε η αμερικανική επιθετικότητα· τουναντίον, τις τελευταίες δεκαετίες μοιάζει να έχει γίνει πολύ πιο λυσσαλέα και ανορθολογική. Θέλω να πω, φαίνεται πολύ λιγότερο πλέον να καθοδηγείται από ένα συγκεκριμένο σχέδιο ηγεμονίας, ή κατάκτησης με παραδοσιακούς όρους, και περισσότερο από μιαν απονενοημένη στρατηγική καταστροφής με στόχο να αποτρέψει την ανάδυση οποιασδήποτε άλλης ισχυρής δύναμης στον κόσμο ως γεωπολιτικού ανταγωνιστή. Ποτέ ίσως οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής δεν είχαν υπάρξει τόσο μεγάλος κίνδυνος για την ανθρωπότητα όσο σήμερα.

Είναι μια παλιά ιστορία που πρέπει κανείς να την παρακολουθήσει απ’ την αρχή. Και αυτό κάνει με μοναδικό τρόπο τον βιβλίο τού David Vine, που εκδόθηκε πρόσφατα στα ελληνικά και παρουσιάζουμε σήμερα. Φιλοτεχνεί με αδιάσειστα τεκμήρια τη μακάβρια ιστορία μιας αυτοκρατορίας που από την πρώτη στιγμή τής ζωής της βασιζόταν στον εξαναγκασμό, τη γενοκτονία και την επέκταση. Οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής δεν υπήρξαν ποτέ ένα φυσιολογικό έθνος. Σαν ένας συνασπισμός εποίκων, φυγάδων από τους άγριους θρησκευτικούς πολέμους της Ευρώπης του δέκατου έβδομου αιώνα, ιδρύθηκαν μέσ’ από την ανελέητη εποικιστική βία που οδήγησε στην εξόντωση του αυτόχθονος πληθυσμού τής βορειομερικανικής ηπείρου – και η ωμότητα αυτής της εξόντωσης έχει κατά κάποιον τρόπο εγγραφεί στο DNA του νεοσύστατου έθνους. Το αίμα απαιτεί περισσότερο αίμα —το βλέπουμε ανάγλυφα στην πρόσφατη ιστορία τής  μικρογραφίας των ΗΠΑ, του προστατευόμενού τους Ισραήλ— καθώς, όσο ο δολοφόνος τρέμει από το βάρος των ίδιων των εγκλημάτων του, τόσο περισσότερο είναι αναγκασμένος να δολοφονεί, για να εξορκίσει το φάντασμα της αντεκδίκησης που στοιχειώνει τον ταραγμένο του ύπνο. Έτσι, μετά την ολοκλήρωση της γενοκτονίας στην ήπειρό τους, πριν τελειώσει ο δέκατος ένατος αιώνας, εμμονή των κυβερνητών των ΗΠΑ έγινε η δημιουργία φυλακίων «προκεχωρημένης άμυνας» έξω από έδαφός τους· και αυτό οδήγησε στον σφετερισμό περιοχών, καθυπόταξη και εκτοπισμό πληθυσμών, πρώτα στο υπόλοιπο της ηπείρου κι εν συνεχεία σε νησιωτικούς κόμβους και από τις δύο πλευρές του Ωκεανού. Τα οικονομικά οφέλη που εξασφάλιζε το εγχείρημα ενίσχυαν τη στρατιωτική δύναμη των ΗΠΑ, και η αυξημένη στρατιωτική δύναμη διευκόλυνε την επέκταση της κατοχής. Αυτή η ανατροφοδοτούμενη σπείρα τής βίας και της μεγέθυνσης είναι που έκανε τις ΗΠΑ παγκόσμια ηγεμονική δύναμη στον εικοστό αιώνα – αρχής γενομένης από τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, όταν η παρέμβασή τους στην ευρωπαϊκή διένεξη υπήρξε καθοριστική, και οριστικά επικυρωμένη με το τέλος του Δεύτερου Παγκοσμίου Πολέμου, η έκβαση του οποίου τις ανέδειξε σε προστάτη και κληρονόμο των ευρωπαϊκών αποικιακών αυτοκρατοριών. Έκτοτε, ένα δίκτυο κάπου 800 στρατιωτικών βάσεων σε κάθε γωνιά του πλανήτη περιζώνει απειλητικά τη γη, εστία επαναλαμβανόμενων επεμβάσεων και αιματοχυσιών, προς εμπέδωση μιας παγκόσμιας κυριαρχίας που δεν μπορεί να διανοηθεί το τέλος της.

Αυτή την ιστορία αφηγείται διεξοδικά ο David Vine. Οι Ηνωμένες Πολιτείες του Πολέμου είναι ένα πολύτιμο ντοκουμέντο για όποιον θέλει να γνωρίσει λεπτομερώς την πολεμική ιστορία των Ηνωμένων Πολιτείων. Είναι, θα έλεγα, ένα βιβλίο όχι για να σχολιάζεται αλλά για να διαβάζεται. Εννοώ με αυτό ότι δεν είναι ένα βιβλίο θεωρίας που θα υποκινούσε λεπτά ερμηνευτικά εγχειρήματα ή μακρές επιχειρηματολογικές αντιπαραθέσεις, αλλά ένα αρχείο καλά τεκμηριωμένων πληροφοριών που προσφέρονται άμεσα για πολιτική χρήση. Ο συγγραφέας του δεν χρησιμοποιεί καθόλου μαρξιστικές έννοιες. Η έννοια του καπιταλισμού δεν εμφανίζεται καν στην ανάλυσή του, και η έννοια του ιμπεριαλισμού χρησιμοποιείται με την πλέον κοινόχρηστη εμπειρική σημασία της, της στρατιωτικής επέκτασης, χωρίς κάποια σφαιρική ανάλυση των συστημικών γνωρισμάτων της. Όταν μιλά για «υπεριμπεριαλισμό» δεν αναφέρεται στο μοντέλο της κοσμοοικονομίας τού Ρούντολφ Χίλφερντινγκ και τη σύγκρισή του με τα μοντέλα  τού Λένιν, του Κάουτσκι και του Χόμπσον (όπως ας πούμε η ομώνυμη μελέτη τού Michael Hudson [1]) αλλά σε μια εθνική ιδεολογία – ή, ακριβέστερα, πρακτική. Ούτε γίνεται κάποιος συσχετισμός εδώ με την ευρύτερη ιστορία και δομή τής αποικιοκρατίας, μέσ’ από τις ομοιότητες και τις διαφορές με την οποία θα μπορούσε να φωτιστεί καλύτερα ο γεωπολιτικός ρόλος των ΗΠΑ στο δεύτερο μισό τού εικοστού αιώνα.

Όμως ένα βιβλίο δεν κρίνεται γι’ αυτό που δεν είναι, αλλά γι’ αυτό που είναι. Οι Ηνωμένες Πολιτείες του Πολέμου είναι πρωτίστως, όπως είπα, ένα ντοκουμέντο. Ο συγγραφέας του ήταν εκπαιδευμένος ως κοινωνικός ανθρωπολόγος. Ως πρώτη του επιτόπια έρευνα επέλεξε ένα ασυνήθιστο θέμα: τη μελέτη, με εθνογραφικά μέσα, μιας αμερικανικής στρατιωτικής βάσης, της νευραλγικής βάσης στο νησί του Ινδικού Ωκεανού Ντιέγκο Γκαρσία (απ’ όπου σήμερα επιχειρούν κατά κύριον λόγο οι ΗΠΑ κατά της Υεμένης και του Ιράν). Την εκχώρηση του νησιού από την επικυρίαρχη Βρετανία στις ΗΠΑ και τον ωμό εκτοπισμό των κατοίκων του από τις δυνάμεις κατοχής περιέγραψε με δραματικά χρώματα ο Vine στο πρώτο του βιβλίο, «Το νησί τής ντροπής: η κρυφή ιστορία τής στρατιωτικής βάσης των ΗΠΑ στο Ντιέγκο Γκαρσία» (2009) – που περιελάμβανε συγκλονιστικές συνεντεύξεις με τους εκτοπισμένους νησιώτες, δυστυχισμένους πρόσφυγες σήμερα σε παραγκουπόλεις των Σεϋχελλών και του Μαυρίκιου. Η εμπειρία αυτή έδωσε τον έναυσμα στον David Vine να επεκτείνει την έρευνά του στο ίδιο το σύστημα των βάσεων των ΗΠΑ, όπου η ιστορία μοιάζει να έχει επαναληφθεί αναρίθμητες φορές, με διαφορετικά κάθε φορά θύματα. Καρπός της επόμενης έρευνάς του, σε εξήντα αμερικανικές βάσεις διεσπαρμένες σε 12 χώρες, ήταν το έργο Έθνος βάσεων. Πώς οι στρατιωτικές βάσεις των ΗΠΑ στο εξωτερικό βλάπτουν την Αμερική και τον κόσμο (2015). Και αυτό τον οδήγησε, με τη σειρά του, στο πολύ πιο φιλόδοξο σχέδιο μιας ολοκληρωμένης πολεμικής ιστορίας των Ηνωμένων Πολιτειών. Το βιβλίο που παρουσιάζουμε σήμερα, οι Ηνωμένες Πολιτείες του Πολέμου (2021), είναι η υλοποίηση αυτού του σχεδίου – η κορωνίδα της άτυπης τριλογίας τού Vine που δικαιώνει πλήρως την επιδίωξή του όσο και τις αναμονές των αναγνωστών του. Είναι ένα πραγματικό εγχειρίδιο αντι-ιμπεριαλισμού, στις υπηρεσίες του ουμανιστικού αντιπολεμικού κινήματος στο εσωτερικό των ΗΠΑ, στους κόλπους τού οποίου εντάχθηκε από την αρχή των ερευνών του ο νεαρός συγγραφέας.
Τον καιρό που ολοκλήρωνε την έρευνά του, Ο David Vine ήταν επίκουρος καθηγητής Ανθρωπολογίας στο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο της Ουάσινγκτον. Τον Σεπτέμβριο του 2024 παραιτήθηκε από την πανεπιστημιακή του θέση, δηλώνοντας: «Από την 1η Σεπτεμβρίου άφησα τη θέση μου ως καθηγητή στο Αμερικανικό Πανεπιστήμιο. Η απόφαση να εγκαταλείψω τη διδασκαλία ύστερ’ από 18 χρόνια δεν ήταν εύκολη, αλλά, δεδομένης της κατάστασης του κόσμου, νιώθω επείγουσα την ανάγκη ν’ αφιερώσω τις διανοητικές μου δυνάμεις και απασχόληση πλήρους χρόνου σε συλλογικές προσπάθειες».

Όταν δημοσιεύθηκε το βιβλίο, πράγματι, δεν είχε ξεκινήσει ο Ρωσο-ΝΑΤΟϊκός πόλεμος στην Ουκρανία ούτε είχε πυροδοτηθεί η τελευταία τροπή του μεσανατολικού δράματος στην Παλαιστίνη, τον Λίβανο και τη Συρία – γεγονότα πίσω από τα οποία βρίσκεται το ίδιο εγκληματικό χέρι, το χέρι των Ηνωμένων Πολιτειών. Τα γεγονότα αυτά, που σκιάζουν τούτη τη στιγμή την επικαιρότητά μας, από κάθε άποψη μοιάζουν με την έναρξη ενός τρίτου, σπονδυλωτού, παγκοσμίου πολέμου. Ακόμη και αν η ευρωαμερικανική Δύση φαίνεται παράξενα διαιρεμένη σε διάφορες επιμέρους πτυχές τους  —γεγονός που χρειάζεται μια πολύ ειδικότερη συζήτηση—, συνδετικός τους ιστός είναι η στρατηγική τού ελεγχόμενου γεωπολιτικού χάους που προωθείται από τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής. Η πρώτη φάση αυτής της στρατηγικής εγκαινιάστηκε φανερά το 1971, όταν οι Ηνωμένες Πολιτείες, ενόψει το πρώτου κλονισμού που έφερε ο αδιέξοδος πόλεμος του Βιετνάμ και τα διογκούμενα ελλείμματα της οικονομίας τους, άρχισαν να διαλύουν την παγκόσμια οικονομική τάξη που οι ίδιες είχαν επιβάλει μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο στο Μπρέτον Γουντς. Σήμερα, όλα δείχνουν ότι γινόμαστε μάρτυρες της δεύτερης, πιο αποφασιστικής φάσης αυτής της διαδικασίας, όπου οι ΗΠΑ διαλύουν μεθοδικά το ίδιο το διεθνές δίκαιο και τις διεθνείς διακρατικές συμφωνίες, ερείσματα μιας παγκόσμιας τάξης που τη στιγμή της αδιαμφισβήτητης ηγεμονίας τους είχαν υπαγορεύσει και της οποίας εμφανίζονταν ως δια της ισχύος εγγυητής.

Είναι ίσως ένα επαναλαμβανόμενο ιστορικό φαινόμενο, ισχυρές αυτοκρατορίες να γίνονται παράλογα επιθετικές και απρόβλεπτες στην περίοδο της παρακμής τους – και αυτή η έξαρση της βιαιότητας συνιστά από μόνη της προαναγγελία της επικείμενης πτώσης τους. Από αυτή την άποψη οι Ηνωμένες Πολιτείες δεν φαίνεται να εξαιρούνται· εκείνο που κάνει την περίπτωσή τους μοναδικά επικίνδυνη, είναι η έκταση και το μέγεθος των τεχνολογιών καταστροφής που διαχειρίζονται. Και δεν υπάρχει καμία αμφιβολία, εάν κρίνουμε απ’ το παρελθόν τους, ότι διαθέτουν αρκετό πείσμα και ανορθολογισμό ώστε να προτιμήσουν να κάνουν παρανάλωμα ολόκληρο τον πλανήτη από το ν’ αποδεχθούν την απώλεια του καταχρηστικού προνομίου τους.

Φώτης Τερζάκης

Συγγραφέας, Δοκιμιογράφος, Μεταφραστής

[1] Michael Hudson, Super Imperialism. The Origin and Fundamentals of US. World Dominance (Pluto Press: Λονδίνο 2003 [1972]).

* Το κείμενο εκφωνήθηκε την Κυριακή 6 Σεπτεμβρίου 2025, με αφορμή την πρόσφατη έκδοση του βιβλίου, στο πλαίσιο του 53ου Φεστιβάλ του Βιβλίου στο Πεδίο του Άρεως.